«Γιατί δε μιλάει «καλά» η μικρή Μαρία;»
Η ανάπτυξη του λόγου και της επικοινωνίας στην προσχολική ηλικία
Γράφει η Δρ. Γεωργία Α. Μαλανδράκη, Ph.D., CCC-SLP, Επίκουρη Καθηγήτρια Λογοπαθολογίας, Columbia University
Η μικρή Μαρία μπορεί να είναι η κόρη σας, η ανιψιά σας, ή απλά ένα παιδάκι που γνωρίζετε από τη γειτονιά. Μπορεί να είναι ένα κορίτσι 6 ετών που απλά δεν προφέρει καλά το «σ» ή το «ρ», ή ένα παιδάκι 2 ετών που χρησιμοποιεί μόνο μία-δύο λέξεις. Μπορεί, όμως, και να είναι ένα παιδί άνω των 2 ετών που δε μιλάει καθόλου ή που τραυλίζει έντονα. "Γιατί, κάποια παιδιά αναπτύσσουν την ομιλία, το λόγο και γενικότερα την επικοινωνία χωρίς κανένα πρόβλημα και με ταχείς ρυθμούς, και κάποια άλλα όχι";
Ας προσπαθήσουμε να ξετυλίξουμε τα κομμάτια αυτών που ονομάζουμε λόγος, ομιλία και επικοινωνία και να κατανοήσουμε καλύτερα το πώς αυτά αναπτύσσονται, καθώς και το τι μπορούμε να κάνουμε όταν αντιλαμβανόμαστε μία απόκλιση.
Τι, όμως, ορίζεται ως λόγος, ομιλία και επικοινωνία; Για πολλούς, αυτοί οι όροι μπορεί να θεωρούνται συνώνυμοι, ενώ πρόκειται για έννοιες διαφορετικές, αν και συχνά αλληλοεμπεριεχόμενες. Πριν ξεκινήσουμε, λοιπόν, απαραίτητη είναι μία επεξήγηση των διάφορων όρων, που θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε καλύτερα τις λειτουργίες αυτές και τη χρήση τους στην καθημερινότητά μας.
Με απλά λόγια, ο όρος λόγος ή γλώσσα αφορά στην ικανότητα μας να χρησιμοποιούμε λέξεις και συνδυασμούς λέξεων με συγκεκριμένη δομή και μορφή, έτσι ώστε να περάσουμε τα μηνύματά μας στο γύρω κόσμο, αλλά και να κατανοήσουμε τα μηνύματα των άλλων. Ο λόγος χωρίζεται σε εκφραστικό λόγο και σε δεκτικό λόγο. Ο εκφραστικός λόγος ή έκφραση αφορά στην ικανότητα μας να χρησιμοποιούμε σωστά τη γλώσσα (τη σύνταξη, τη μορφολογία κλπ.) για να εκφράσουμε τις ανάγκες και τις επιθυμίες μας. Ο δεκτικός λόγος ή κατανόηση, όπως υποδηλώνει και η λέξη, αντικατοπτρίζει τη δυνατότητα μας να κατανοούμε και να αντιλαμβανόμαστε αυτά που μας λένε οι άλλοι. Για να δούμε μερικά παραδείγματα απόκλισης σε αυτές τις λειτουργίες:
Η έννοια της ομιλίας εμπεριέχει την ικανότητα μας να παράγουμε ήχους και συνδυασμούς αυτών. Είναι ουσιαστικά το μέσο που θα μεταφέρει το λόγο στους γύρω μας. Η ομιλία εμπεριέχει τρεις επιμέρους λειτουργίες, την άρθρωση, τη φώνηση, και τη ροή. Άρθρωση είναι η λειτουργία κατά την οποία χρησιμοποιούμε τα χείλη, τη γλώσσα, και τους άλλους αρθρωτές (ουρανίσκος, σαγόνι, κτλ.) και τα φέρνουμε σε κατάλληλη επαφή ή προσέγγιση για να παραχθούν οι ήχοι της γλώσσας μας. Η φώνηση περιλαμβάνει τη χρήση της αναπνοής και των φωνητικών μας χορδών για να παράγουμε τον ήχο της ομιλίας μας, τη φωνή μας. Και τέλος, η ροή αφορά στο αν η ομιλία μας είναι ευχερής, δηλαδή αν ρέει ομαλά, χωρίς διακοπές, κομπιάσματα και επαναλήψεις ή όχι. Ακολουθούν μερικά παραδείγματα απόκλισης σε αυτές τις λειτουργίες της ομιλίας:
Ο όρος επικοινωνία, από την άλλη, είναι ένας ευρύτερος όρος που περιλαμβάνει όλα τα παραπάνω, και όχι μόνο. Η Αμερικάνικη Επιτροπή για τις Επικοινωνιακές Ανάγκες Ατόμων με Σοβαρές Αναπηρίες δηλώνει ότι «ως επικοινωνία ορίζεται κάθε πράξη με την οποία ένα άτομο δίνει ή λαμβάνει από ένα άλλο άτομο πληροφορίες για τις ανάγκες, επιθυμίες, αντιλήψεις, γνώσεις και τη συναισθηματική του κατάσταση» (National Joint Committee for the Communicative Needs of Persons with Severe Disabilities, 1989). Με λίγα λόγια, ως επικοινωνία μπορεί να οριστεί όχι μόνο ο λόγος, αλλά και οι κινήσεις των χεριών μας, η γλώσσα του σώματος, o κώδικας Morse, αλλά και ο καπνός της φωτιάς στα παλιά τα χρόνια!
Πώς κατακτάται ο λόγος και η ομιλία - Βασικά Στάδια Ανάπτυξης
Αν και υπάρχει αντιπαράθεση μεταξύ επιστημόνων για το πώς ακριβώς κατακτάται ο λόγος και η ομιλία, οι σύγχρονες αντιλήψεις υποστηρίζουν ότι ένας συνδυασμός γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων υποβοηθάνε αυτή την ανάπτυξη. Δηλαδή, κάποιες ικανότητές μας μπορεί να είναι έμφυτες και να τις κληρονομούμε από τους γονείς μας, αλλά και το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνουμε παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στο πώς θα αποκτήσουμε λόγο και ομιλία. Είναι ενδεικτικό ότι η πιο «έντονη» περίοδος ανάπτυξης της ομιλίας και του λόγου είναι τα 3 πρώτα χρόνια της ζωής, και γνωρίζουμε ότι οι λειτουργίες αυτές αναπτύσσονται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο όταν το περιβάλλον μας είναι πλούσιο σε επικοινωνιακά ερεθίσματα (ήχους, εικόνες, ομιλίες).
Κατά κοινή παραδοχή, επίσης, τα παιδιά ξεκινούν την επικοινωνιακή τους ανάπτυξη πολύ πριν πουν την πρώτη τους λέξη. Τα βρέφη μάς «μιλάνε» με τις κινήσεις τους, το χαμόγελο, το κλάμα, και φυσικά με τους ήχους που παράγουν από τις πρώτες κιόλας εβδομάδες της ζωής τους. Επίσης, από πολύ νωρίς μαθαίνουν να αναγνωρίζουν ήχους και φωνές, όπως τη φωνή της μαμάς και του μπαμπά!
Σταδιακά και με τη συνεχή πρόσληψη κάθε είδους ερεθισμάτων από το περιβάλλον τους, ακουστικών, οπτικών και απτικών, αρχίζουν να αντιλαμβάνονται τη χρήση των ήχων. Καθώς μεγαλώνουν και ωριμάζει το σύστημα της ομιλίας τους, ξεκινούν τις πρώτες προσπάθειες μίμησης ήχων και βαβίσματος (επαναλήψεις συλλαβών, π.χ. μπα-μπα, ντα-ντα). Με αργούς αλλά σταθερούς ρυθμούς, οι ήχοι αυτοί συνδύαζονται και μέσα από αποτυχημένες και επιτυχημένες προσπάθειες γίνονται οι πρώτες λέξεις (σε ηλικία ενός έτους) και φράσεις (σε ηλικία 18 μηνών)! Αυτή η διαδικασία, αν και εδώ αναφέρεται απλοϊκά, είναι εξαιρετικά πολύπλοκη, και προαπαιτεί ένα φυσιολογικά αναπτυσσόμενο κεντρικό νευρικό σύστημα, επαρκή ακοή και καλό νευροκινητικό έλεγχο και ωρίμανση του συστήματος της ομιλίας.
Ο παρακάτω Πίνακας περιλαμβάνει κάποια τυπικά στάδια ανάπτυξης του λόγου και της επικοινωνίας παιδιών από 0 έως 5 ετών. Σίγουρα δεν είναι πλήρης και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να θεωρηθεί διαγνωστικός. Θα πρέπει πάντοτε, επίσης, να θυμάστε ότι κάθε παιδί είναι μοναδικό και αναπτύσσεται με το δικό του ρυθμό. Αν για οποιοδήποτε λόγο, ανησυχείτε για την ανάπτυξη της ομιλίας και του λόγου του παιδιού σας, θα πρέπει να απευθυνθείτε στον παιδίατρο σας και σε ειδικό λογοπαθολόγο ή λογοθεραπευτή.
Πίνακας Ανάπτυξης Επικοινωνίας 0-5 ετών (Πηγές: Αμερικάνικο Ινστιτούτο για Κώφωση και Επικοινωνιακές Διαταραχές του Αμερικάνικου Υπουργείου Υγείας (NICDC-NIH) και Αμερικάνικη Ένωση Λογοπαθολογίας και Ακουολογίας (ASHA)
Τι μπορεί να πάει «στραβά»;
Σε αυτή την περίπλοκη διαδικασία ανάπτυξης της ομιλίας και του λόγου, πολλά έιναι αυτά που μπορούν να «πάνε στραβά». Οι συχνότερες αιτιολογίες καθυστερημένης ή αποκλίνουσας ανάπτυξης του λόγου και της ομιλίας στην προσχολική ηλικία είναι οι ακόλουθες: α) συχνές ωτίτιδες και προβλήματα ακοής κατά τα 3 πρώτα έτη της ζωής, β) προβλήματα ανατομικά (π.χ. παιδιά που γεννιούνται με σχιστίες χείλους -χωρισμένο άνω χείλος), γ) γενετική προδιάθεση, δ) αναπτυξιακές νευρολογικές ή νευροψυχιατρικές διαγνώσεις (π.χ. εγκεφαλική πάρεση, νοητική υστέρηση, αυτισμός), ε) άγνωστη αιτιολογία.
Ανεξάρτητα από την αιτιολογία, όμως, πλέον υπάρχουν ειδικοί που μπορούν να βοηθήσουν όλα τα παιδιά να αναπτύξουν τις γλωσσικές και λεκτικές τους ικανότητες.. Ακόμη και σε περιπτώσεις που η ομιλία και ο προφορικός λόγος δεν μπορούν να αναπτυχθούν, ειδικοί λογοπαθολόγοι μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά αυτά να αναπτύξουν συστήματα εναλλακτικής επικοινωνίας για να μπορούν να επικοινωνούν τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους.
Πώς μπορείτε να υποβοηθήσετε την ανάπτυξη του λόγου και της επικοινωνίας του παιδιού σας;
Ακολουθούν μερικές γενικές συμβουλές που μπορούν να υποβοηθήσουν την επικοινωνιακή ανάπτυξη όλων των παιδιών.
- Ειδικά στα πρώτα χρόνια της ζωής, ελέγχετε συχνά την ακοή του παιδιού σας σε ωτορινολαρυγγολόγο ή ακουολόγο.
- Μιλάτε στα παιδιά σας με απλές μικρές προτάσεις και απλές λέξεις. Όχι «παιδιάστικα», αλλά πιο απλά.
- Αφήστε τους χρόνο να επικοινωνήσουν και αυτά. Ακόμη και τα βρέφη μηνών, απαντάνε σε όσα λέτε, απλά με το δικό τους τρόπο! Ενα νεύμα, ένας ήχος ή μία κίνηση του κεφαλιού μετά από δική σας ομιλία είναι συνήθως ο τρόπος με τον οποίο σας απαντάνε.
- Μιλάτε τους με τρόπο σχετικά αργό και χαλαρό. Αποφύγετε τις εντάσεις.
- Χρησιμοποιήστε τις κοινές οικογενειακές ώρες (π.χ. φαγητό, μπάνιο) για να επικοινωνήσετε με τα παιδιά σας, να τους μιλάτε και να τα ακούτε.
- Διαβάζετέ τους ιστορίες και αφιερώστε χρόνο μαζί τους για παιχνίδια λέξεων και επικοινωνίας
- Μάθετέ τους καινούριο λεξιλόγιο (ανάλογο με την ηλικία τους) μέσα από διάβασμα και βόλτες στην πόλη και στο πάρκο
- Μάθετέ τους τραγουδάκια και ποιήματα (αν είναι σε κατάλληλη ηλικία)
Αν και όλα τα παραπάνω μπορεί να σας φαίνονται αυτονόητα, θα δείτε πως αν προσπαθήσετε να τα εφαρμόσετε, δεν είναι και τόσο. Προσπαθείστε για παράδειγμα να μιλήσετε, για ένα λεπτό, λίγο πιο αργά και με μικρές προτάσεις! Θα δείτε πως μάλλον θα αποτύχετε στις πρώτες σας απόπειρες. Και είναι απόλυτα λογικό. Ως ενήλικες και ομιλητές της πλούσιας ελληνικής γλώσσας, έχουμε συνηθίσει να μιλάμε πολύ, γρήγορα και με πολύπλοκη μορφή. Κάθε φορά, όμως, ανάλογα με το συνομιλητή μας, αλλάζουμε και λίγο τον τρόπο που μιλάμε. Έτσι μιλάμε διαφορετικά στο σύντροφό μας και διαφορετικά σε έναν άγνωστο. Κατά ανάλογο τρόπο, όταν μιλάμε σε παιδιά θα πρέπει να σκεφτόμαστε ότι πρέπει να τους μιλάμε χρησιμοποιώντας γλωσσική και λεκτική μορφή ανάλογη με τη δική τους και ίσως λίγο πιο ανεπτυγμένη. Με αυτό τον τρόπο, θα έχουμε αποτελέσει καλό πρότυπο επικοινωνίας και θα έχουμε συμβάλλει στην ανάπτυξη της επικοινωνίας τους.
Όπως προαναφέρθηκε, αν για οποιοδήποτε λόγο, ανησυχείτε για την ανάπτυξη της ομιλίας και του λόγου του παιδιού σας, θα πρέπει να απευθυνθείτε στον παιδίατρο σας και σε ειδικό λογοπαθολόγο ή λογοθεραπευτή.
[Τμήμα αυτού του άρθρου της Δρ. Μαλανδράκη έχει δημοσιευτεί στα Χανιώτικα Νέα το 2010]